De zes Schepen van Zwammerdam worden in de Restauratiewerf weer helemaal in elkaar gezet
GEMEENTE ALPHEN AAN DEN RIJN – De Romeinse grensstreek, de Nedergermaanse Limes, loopt dwars door gemeente Alphen aan den Rijn. Op de rivier Rijn, de grens van het Rijk, varen in de Romeinse tijd veel schepen. In Zwammerdam is een ‘scheepskerkhof’ opgegraven met drie boomstamkano’s en drie grote transportschepen. Deze zes schepen worden gerestaureerd in Restauratiewerf Zwammerdam.
In de Restauratiewerf in Museumpark Archeon wordt gewerkt aan een van de grote Romeinse transportschepen door vrijwilligers onder leiding van archeoloog Yardeni Vorst. Bezoekers kunnen het schip bijna aanraken. In de grote loods achter de Restauratiewerf liggen meer schepen, soms bijna klaar en soms in duizenden onderdelen.
Tussen 1971 en 1974 zijn de zes Schepen van Zwammerdam gevonden, na afloop van de opgraving van castellum Nigrum Pullum. De vondst van de schepen is niet helemaal toevallig, omdat het castellum op de oever van de rivier Rijn lag met een grote steiger voor de poort. De schepen zijn afgezonken en gebruikt om de Romeinse kade bij het fort te versterken. Maar, niet allemaal tegelijk. Een van de boten is gedateerd op het jaar 205 en een andere op het jaar 97.
Conserveren en restaureren
Na de opgravingen zijn de schepen in Lelystad geconserveerd. Daarvoor zijn de duizenden houten onderdelen een paar jaar in een groot bad gelegd en daarna gedroogd. Het water in het hout is daarbij vervangen door een conserveringsmiddel. In 2016 zijn de schepen in grote containers gestopt en vervoerd naar Alphen aan den Rijn.
In Archeon is Restauratiewerf Zwammerdam ingericht in de Romeinse afdeling van het museumpark. Hier worden de schepen gerestaureerd. Het is nog een hele legpuzzel om de duizenden onderdelen op de juiste plek te krijgen. Bovendien ontbreekt er wel het een en ander. De ontbrekende delen worden aangevuld met nagemaakte nieuwe houten onderdelen.
De restauratiewerf bestaat uit een kleine open loods met een houtopslag, de werf zelf waar een groot transportschip ligt en een grote loods met de rest van de schepen in onderdelen. Deze worden hier schoongemaakt. Er wordt hier ook gewerkt aan een van de boomstamkano’s.
Transportschepen
De Schepen van Zwammerdam zijn de eerste Romeinse platbodems die opgegraven zijn. Alle andere soortgelijke schepen zijn daarom ook van het ‘Zwammerdam-type’. De transportschepen zijn eigenlijk de Rijnaken van de Romeinse tijd. Het zijn binnenvaartschepen en zij vervoeren heel veel verschillende goederen, zoals aardewerk uit Zuid-Frankrijk, graan uit België, natuursteen uit de Eiffel, olijfolie uit Spanje en dakpannen en baksteen uit de fabrieken bij Nijmegen.
De schepen zijn platbodems. Daardoor kunnen zij ook goed navigeren in ondiep water. Elk schip is voorzien van een grote stuurriem. Er is een mast met een groot vierkant zeil én er kan worden geroeid. De schepen hebben meestal een dek en; er is een roef, een hut voor de schipper en zijn gezin.
Nagebouwd transportschip
In de Romeinse afdeling van het museumpark ligt ook een replica van een van de transportschepen. Het schip is nagebouwd op ware grootte. De boot wordt beschermd tegen het weer in een open botenhuis. Bezoekers mogen op en in dit schip om van dichtbij te zien hoe het is gebouwd. Het schip heeft een dek en er zijn banken en een mast.
Van een van de schepen wordt gedacht dat het misschien een veerpont is. Er liggen in het westen namelijk geen bruggen over de Rijn, mensen, dieren en goederen worden per schip vervoerd en overgezet.
Boomstamkano’s
De boomstamkano’s zitten ingewikkelder in elkaar dan je zou denken. De uitgeholde boomstam die de basis vormt, heeft namelijk aan beide zijden een opstaande wand gemaakt van planken en de bodem is verstevigd met dwarsspanten. De gebruikte boomsoort is eiken, maar een van de kano’s heeft ook planken van zilverspar. Waarschijnlijk kunnen de kano’s zowel geroeid als gezeild worden.
Twee boomstamkano’s zijn vrijwel zeker vissersboten. Zij hebben een dek met een luik. Onder dit dek zijn gaatjes in de zijkanten gemaakt. Hierdoor stroomt water de boot in en uit en kunnen de gevangen vissen levend worden vervoerd.
Rijkscollectie in nieuw museum
De collectie van de zes schepen is eigendom van de Rijksoverheid en is aan Archeon uitgeleend om te worden gerestaureerd. Per schip wordt een projectsubsidie gegeven om het schip te restaureren. Het is de bedoeling dat alle schepen uiteindelijk in een Nationaal Romeins Scheepvaartmuseum te zien zijn.
Ondertussen werkt Archeon aan de komst van het Scheepvaartmuseum waar naast de schepen ook andere vondsten te zien zijn die te maken hebben met Romeinse scheepvaart op de Rijn.
Voor nu is er een wisselexpositie over Romeinse scheepvaart en de Schepen van Zwammerdam in de Restauratiewerf. Hier wordt, behalve de schepen, ook een grote stuurriem gerestaureerd.
Bezoekerscentrum De Haven
Naast de archeologische vindplaats van de Schepen van Zwammerdam is een expositie ingericht. In Bezoekerscentrum De Haven in Ipse de Bruggen in Zwammerdam is veel te zien, onder meer foto’s van de opgraving en de berging van de schepen. Ook zijn er vitrines met vondsten uit castellum Nigrum Pullum.
Op de opgravingsplaats van het castellum is de ‘plattegrond’ te zien van het hoofdkwartier van het Nigrum Pullum. Sinds 2023 worden nieuwe opgravingen gedaan aan de rand van het castellum en het aangrenzende kampdorp. De rivier Rijn die in de Romeinse tijd pal voor de poort van het Zwammerdamse castellum lag, ligt inmiddels een heel stuk verder naar het noorden.
Romeinse marine
Regelmatig varen patrouilleschepen van de Classis Germanica, de Romeinse marine, over de Rijn. De marine gebruikt voor de patrouilles liburna, relatief kleine wendbare schepen. De open schepen hebben een zeil, maar worden vaak geroeid door acht staande roeiers. Dat het om militaire schepen gaat, blijkt vooral uit de ram aan de voorzijde en zichtbaar geschut. Een groter type liburna heeft een gesloten dek en plaats voor veertien zittende roeiers.
Behalve de transportschepen, de boomstamkano’s en de patrouilleschepen varen er ook andere schepen op de Rijn. Zo varen er grote militaire schepen voorbij, galeien, met aan boord legereenheden die naar de Noordzee varen en terug naar het binnenland. Nieuwe keizers varen ook over de Rijn naar de kust, onder meer naar Britannia. Zo zijn Trajanus, Hadrianus en Septimius Severus tijdens een inspectietocht zeker voorbij Nigrum Pullum en Albaniana gevaren.
Kijk naar: Zwammerdamschepen horen in zelfde reeks als schilderijen van Rembrandt